ÔN CỐ TRI TÂN 10:11, 19/07/2014 GMT+7

“Nguyễn Khuyến và giai thoại” do Hội Văn học - Nghệ thuật Hà Nam Ninh ấn hành năm 1987, do Bùi Văn Cường sưu tầm và biên soạn có chép lại một giai thoại về việc cụ dùng phép chiết tự để mắng tên tri huyện Thanh Liêm khi y đến xin cụ một bức hoành phi. Vốn dĩ viên quan này vừa tham vừa keo kiệt lại thích làm sang. Để tỏ ra mình cũng là tay biết chơi chữ, nhân một lần có việc đi qua làng, quan rẽ vào nhà cụ Nguyễn Khuyến xin mấy chữ để về treo ở công đường.

Biết rõ bản chất hắn, cụ nói ngay: Được thôi, tưởng gì chứ chữ thì có ngay, nhưng đắt lắm đấy! Mỗi chữ mười quan. Thầy cần mấy chữ, cứ việc tính tiền ra mà lấy. Viên tri huyện nghe tới đó thì giật mình nhưng đã trót ngỏ lời với cụ rồi không thể chạy làng được, mà hoành phi thì không thể xin một chữ. Cuối cùng y đành bấm bụng xin hai chữ. Rồi cụ hẹn mai cho người mang đủ tiền đến lấy.

Viên quan về nhà thuật lại chuyện cho vợ nghe, mụ vợ giãy nảy:

- Thôi chết rồi! Thế là hỏng rồi! Chỗ nào chứ chỗ cụ Tam Nguyên, ông làm thế chỉ tổ lòi tính keo kiệt ra để cho người ta khinh thường. Này nhé, hoành phi hai chữ là ít nhất, người ta cũng thường xin thế. Nhưng đằng này thì khác: Cụ đã ngã giá trước mà mình chỉ xin có hai chữ, có phải rõ ra mình bủn xỉn, tiếc tiền không?

Nghe vợ nói thế viên quan mới vỡ lẽ là mình dại nên lại bấm bụng sai người mang 40 quan tiền đến xin cụ cho bốn chữ. Dù rất xót của nhưng viên quan cũng được mở mang mặt mày vì cụ cho bốn chữ rất hay là “Thiên lý lương nhân”, tạm dịch là “Nghìn dặm người tốt”.

Nghĩ đến thân phận mình làm quan là phụ mẫu của dân, hoành phi như thế nghĩa là có tiếng tốt được người ta đồn xa đến nghìn dặm. Ngẫm nghĩ vậy nên vợ chồng viên tri huyện rất mừng, bèn chọn gỗ tốt thuê thợ khắc ngay.

Ít lâu sau, có một anh học trò nghèo không biết nói năng thế nào mà bị viên quan huyện nổi trận lôi đình rồi sai lính trong phủ nọc ra đánh giữa công đường. Anh học trò bị đánh đau nhưng chẳng dám nói lời nào trước mặt viên quan. Đến lúc được tha về, anh ta mới hậm hực quay ra vừa đi vừa ngoái cổ lại nhìn bức đại tự rồi lẩm bẩm:

- Hèn gì mà cụ Tam Nguyên chẳng chửi cho! Đáng kiếp.

Lúc đó, mấy tên lính nghe thấy liền vào tâu với viên quan. Quan nghe thấy chột dạ mới cho tên lính gọi anh học trò lại rồi gặng hỏi về bốn chữ “Thiên lý lương nhân” có nghĩa là làm sao. Nhưng anh học trò chỉ nói:

- Với bốn chữ kia là cụ Tam Nguyên chửi quan mà quan không biết.

Đến lúc này, viên quan phải nài nỉ mấy lần, sau phải cho anh học trò một ít tiền làm lộ phí thì anh ta mới giảng cho.

Với bốn chữ “Thiên lý lương nhân”, cụ Nguyễn Khuyến có thâm ý chửi quan là “Trọng thực”, tức là tham ăn. Bởi vì chữ “Thiên” đặt trên chữ “Lý” thành chữ “Trọng”, chữ “Nhân” đặt trên chữ “Lương” thành chữ “Thực”. Thế mới hay rằng sự thâm thúy của bậc đại túc Nho là vậy.

Lời bàn:

Nguyễn Khuyến đã để lại cho đời một kho tàng khổng lồ về thơ, văn. Thơ cụ xoay quanh 3 nội dung chính là bộc bạch tâm sự, là viết về con người, quê hương cụ và đả kích bọn người xấu trong xã hội nửa thực dân, nửa phong kiến. Là con người toàn tâm, toàn ý phụng sự dân tộc, điều mà cụ băn khoăn, lo lắng nhất là tình trạng đánh mất lương tri và nhân phẩm của con người thời đại ấy. Vì thế, cụ đã làm hết sức để chống lại thảm họa đó, để kìm giữ con người trên bờ vực của sự sa đọa bằng một thứ vũ khí sắc bén - thơ trào phúng. Cũng chính từ những bài thơ trào phúng, cụ đã tỏ rõ thái độ và lập trường đối lập của mình với thời cuộc mà đất nước thì mất vào tay ngoại bang, triều đình nhu nhược, quan lại theo giặc tàn hại đồng bào, dân tình thống khổ...

Điều đáng trân trọng là cụ Nguyễn Khuyến đã đứng trên lập trường của một người có nhân cách cao cả, đối lập lại với cả một cuộc đời, cả một xã hội đồi bại. Bằng ngọn bút sắc bén của mình, cụ đã đả kích một cách thâm thúy, sâu cay và cũng chẳng kiêng dè bất kể ai, từ quan cho đến vua bù nhìn: Vua chèo còn chẳng ra gì; Quan chèo vai nhọ khác chi thằng hề! Và cụ cũng thẳng thắn vạch mặt bọn quan lại tham nhũng: Có tiền việc ấy mà xong nhỉ? Đời trước làm quan cũng thế a?

N.V