ÔN CỐ TRI TÂN 12:42, 22/10/2016 GMT+7

BP - Trương Công Giai sinh ngày 19-11-1665 - năm Ất Tỵ, tại làng Thiên Kiện sở (nay là xã Thanh Tâm, huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam). Năm 20 tuổi, ông thi đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân, khoa thi năm Ất Sửu - 1685, niên hiệu Chính Hòa thứ sáu, đời vua Lê Hy Tông. Trong bảng vàng, tên đứng thứ nhất và ông là một trong 13 người đỗ tiến sĩ khi mới 20 tuổi. Trương Công Giai ra đời trong hoàn cảnh nhà Lê đã giành lại ngôi báu từ nhà Mạc; nhờ Nguyễn Kim, Trịnh Kiểm và nhiều cựu thần khác. Ngai vàng của nhà Lê đã được dựng lại, nhưng cũng từ đây cuộc nội chiến giữa nhà Lê và nhà Mạc lại tiếp tục diễn ra.

Theo các giai thoại còn lưu truyền đến ngày nay, Trương Công Giai lúc nhỏ được người đương thời gọi là thần đồng bởi học tài, thông kinh thấu chữ, ứng xử tài hoa. Vốn được người cha là Trương Chí Tường, một danh y nổi tiếng gần xa, dạy bảo, cho học hành chu tất. Vốn là cậu bé hiền lành thông minh nhạy cảm nên không cứ là thượng quan hay thứ dân, ai hỏi gì đều lễ phép đáp lời trôi chảy khiến ai cũng dễ hiểu, càng thêm cảm mến và tin yêu.

Con trai trưởng của Trương Công Giai là Triều liệt Đại phu Quan Tiến lộc Trương Luận Xuyên đã cung kính chép về người cha của mình như sau: Cụ có phong thái đoan trang kỳ vĩ, thần thái ung dung, mặt tựa tô son, đứng ngồi đĩnh đạc, ôn hòa từ ái, cần kiệm, thanh cao. Cụ lúc nhỏ được gọi là thần đồng, khi lớn dốc lòng theo đạo Nho. Cụ làm quan trong sạch, cần cù. Lấy lòng hiếu đễ thờ cha mẹ, lấy nghiêm khắc giữ nếp nhà. Thờ vua tận tụy, trong triều ngoài nội đều giữ tiếng khen. Thực đáng người hiền, tiếng thơm lưu truyền hậu thế.

Sau khi thi đỗ tiến sĩ, vua Lê Hy Tông bổ nhiệm Trương Công Giai vào làm việc ở cơ quan trung ương, khi những cuộc giao tranh ác liệt cuối cùng giữa hai tập đoàn phong kiến đàng Trong và đàng Ngoài sắp kết thúc. Vua Lê thực chất không còn vị trí điều hành đất nước, chúa Trịnh lo liệu tất thảy mọi việc to nhỏ trong triều chính. Trải qua 43 năm liên tục cống hiến sức lực trí tuệ cho đất nước, phục vụ bốn đời vua Lê lệ thuộc vào ba đời chúa Trịnh, cuộc đời ông cũng từng trải qua thăng trầm quyền chức. Bị giáng chức vì sơ xuất trong công việc quản lý rồi lại được phục chức Hình bộ Thượng thư là thực tế vua chúa đã xác định rõ công lao đóng góp của tiến sĩ Trương Công Giai.

Còn trong sách Lịch triều tạp kỷ lại ghi: Tháng 3 năm Đinh Hợi (1707) phong Tự khanh Trương Công Giai làm chức Công bộ Hữu thị lang. Tháng 3-1711 - năm Tân Mão, Trương Công Giai giữ chức Phó đô Ngự sử. Năm Mậu Tuất - 1718, tháng giêng mùa xuân mở khoa thi cử nhân, tri cống cử Đô Ngự sử Trương Công Giai nhập kỳ thi diên bồi tụng, Thượng trung thư giám cẩm Sơn Nam (người chấm thi duyệt quyển thi Hương). Sau đó, ông được giữ chức Thượng trụ quốc Thượng trật tướng công. Tháng sáu năm Canh Tý (1720), ông được thăng tiến chức Thượng thư bộ Hình.

Tên chữ của ông là Đoan Lượng nên khi mất ông được vua ban tên thụy là Hiên Hoát Tiên Sinh và được truy phong hàm Thiếu bảo. Trương Công Giai đã giữ liêm khiết trong sáng, tận tuỵ khiến mọi người trong triều ngoài nội đều khen ngợi. Ông phục vụ quốc gia thời thịnh trị dưới 2 đời vua Lê Hy Tông và Lê Dụ Tông, 2 đời chúa là Trịnh Căn và Trịnh Cương, duy trì được công bằng lẽ phải để lại nền nếp nền tảng cho hậu thế.

Bốn chữ đại tự do chính tay ông viết lên bức hoành phi treo trước cửa công đường nơi ông thực thi công việc rất nổi tiếng cho muôn đời. Đó là 4 chữ “Quan Tiết Bất Đáo”, có nghĩa: quan thanh liêm và khí tiết không nhận của gian phi. Đó là lời răn dạy cho tất cả những người làm quan. Theo sử cũ, ông mất ngày mồng 8-2-1728 - năm Mậu Thân thọ 63 tuổi, thi hài được ướp quàn tại viện Thiên Thanh. Sau 100 ngày ông mất thì được đưa về quê cho dân làng và gia tộc kính viếng và 7 ngày sau mới đưa đi an táng tại lưng núi A Hồ.

Lời bàn:

Trong dòng chảy lịch sử khoa bảng Việt Nam, họ Trương là dòng họ hiếu học, có nhiều đóng góp cho đất nước. Qua thống kê bước đầu cho thấy, họ Trương đã đóng góp cho đất nước trên 22 vị đại khoa dưới các triều đại quân chủ Trần, Lê, Mạc, Nguyễn. Tuy số lượng không nhiều nhưng các vị đại khoa họ Trương đạt được hầu hết các học vị khoa bảng từ Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa đến Phó bảng. Nhiều vị đại khoa đã nắm giữ những cương vị quan trọng nhất trong triều đình như Tể tướng, Thượng thư, có nhiều vị là những danh nhân văn hóa, nhà sử học, nhà thơ, nhà chính trị, ngoại giao... để lại cho dân tộc nhiều công trình văn hóa tiêu biểu. Trong đó có tiến sĩ Trương Công Giai. Ông là một trong 3 tiến sĩ trẻ nhất trong lịch sử khoa bảng thời phong kiến và cũng là một trong những vị Tế tửu Quốc Tử Giám, góp phần đào tạo nhân tài cho đất nước.

Theo giai thoại trên, Trương Công Giai có 43 năm trong quan trường và có tới một nửa thời gian đó ông giữ các trọng trách của triều đình. Ông đã nhận thức được vị trí quan trọng của người làm quan trong xã hội. Đồng thời đã nêu cao quan điểm cùng cách hành xử của mình về người làm quan đối với triều đình, với xã hội và với dân chúng. Chính vì vậy mà người đương thời đã tôn vinh Trương Công Giai là người tài đức vẹn toàn, tấm gương rực sáng tiêu biểu cho con cháu đời đời thế thế noi theo. Còn các nhà nghiên cứu thời này đều khẳng định, Trương Công Giai là một vị quan thanh liêm, cương trực, suốt đời vì nước vì dân. Và điều đọng lại sau giai thoại trên là hậu thế học được gì ở tiền nhân?