ÔN CỐ TRI TÂN 09:31, 20/07/2017 GMT+7

BP - Dương Bá Cung sinh năm 1795, lúc bé có tên là Dĩnh, hiệu Cấn Đình, người thôn Nhị Khê, huyện Thượng Phúc (nay là Thường Tín, Hà Nội). Họ Dương ở Nhị Khê là dòng họ có truyền thống khoa bảng. Dương Bá Cung làm việc cần mẫn suốt đời, đã soạn và viết nhiều sách. Ông là người đầu tiên có công trong việc sưu tầm và giới thiệu thơ văn Nguyễn Trãi, trong đó phải kể đến bộ “Ức Trai di tập” - một kỳ tích về sưu tầm khảo cứu trong lịch sử văn chương Việt Nam.

Minh họa: S.H

Năm 1821, đời vua Minh Mạng trị vì, ông đậu cử nhân, sau đó ra làm quan. Năm 1828, ông làm Hành tẩu Bộ công, đến năm 1830, chuyển làm Tri huyện Gia Bình, đúng lúc có nhiều cuộc nổi dậy của nông dân, chống lại triều đình. Được 2 năm, ông bị giáng ba cấp vì không “trị” nổi “giặc”, rồi sau ông về làm Huấn đạo Đan Phượng năm 1833. Năm 1840, ông được thăng Giáo thụ phủ Tiên Hưng. Đến năm 1841, ông được thăng Đốc học tỉnh Biên Hòa. Sau đó, do bị bệnh nặng, ông xin về nghỉ dưỡng, rồi mở trường dạy học ở Hưng Yên.

Do yêu quý Nguyễn Trãi, xót xa trước trình trạng thất tán các tác phẩm của Nguyễn Trãi, từ những năm 1822-1823, ông đã “đi khắp nơi từ Nam ra Bắc”, gặp ai cũng dò tìm tác phẩm của Ức Trai mang về, rồi theo loại mà sắp xếp thành một tập. Đến đầu những năm 30 của thế kỷ XIX, lúc này tài liệu thu thập đã tương đối phong phú, ông mang đến cho Nguyễn Năng Tĩnh (một văn thần danh tiếng đời Gia Long) xem và nhờ biên soạn, sắp xếp, phê bình kiểm duyệt và đề lời tựa. Nguyễn Năng Tĩnh nhận lời và đã xếp thành 4 quyển, sau đó ở phần cuối lại phụ chép thêm thơ văn Nguyễn Phi Khanh làm quyển thứ 5, lấy nhan đề “Ức Trai di tập”.

Năm Giáp Ngọ - 1834, Dương Bá Cung mang theo tập sách đã được Nguyễn Năng Tĩnh biên soạn, sắp xếp đến thăm và nhờ Ngô Thế Vinh (bậc tri thức uyên bác về nhiều lĩnh vực) đề tựa cho sách và đã được chấp nhận. Ngô Thế Vinh đã để lại một bài tựa và ở một số bản còn lưu lại nhiều đoạn bình của ông cùng Nguyễn Năng Tĩnh. Sau đó, Dương Bá Cung trở về và chỉnh lại sách, đến năm Bính Thân - 1836, lại đem tới cho Ngô Thế Vinh xem lại. Lần này tập sách đã được biên soạn, sắp xếp rõ ràng hoàn chỉnh hơn lần trước, rồi hai ông bàn nhau đem công bố sách cho mọi người cùng biết. Nhưng mãi đến tháng 8 năm Mậu Thìn - 1868, Tự Đức thứ 21, mới được thực hiện khi bản in Phúc Khê ra đời, tức 7 tháng sau khi Dương Bá Cung qua đời.

“Ức Trai di tập” được in ván (bản mộc) gồm 259 tờ, 7 quyển. Quyển 1: Thi tập, gồm 3 bài tựa của Nguyễn Năng Tĩnh, Ngô Thế Vinh và của ông, tức 105 bài thơ chữ Hán của Nguyễn Trãi cùng Phú núi Chí Linh và Côn Sơn ca. Quyển 2: Nguyễn Phi Khanh thi văn tập, là những thơ, văn của thân phụ Nguyễn Trãi. Quyển 3: Văn tập, gồm những bài chiếu, biểu do Nguyễn Trãi viết (phần lớn là công văn). Quyển 4: Quân trung từ mệnh tập, là tập từ chương viết theo mệnh lệnh trong quân trướng và những thư tín, khiêu chiến thư do Nguyễn Trãi viết gửi cho vua, quan và tướng lĩnh nhà Minh. Quyển 5: Sự trạng bình luận, gồm những sự trạng và lời bình luận về Nguyễn Trãi, trích từ các sử truyện, gia phả. Quyển 6: Ức Trai dư địa chí và quyển 7: Quốc âm thi tập, gồm 254 bài thơ Nôm của Nguyễn Trãi. Đây là những bài thơ Nôm có giá trị và cổ nhất còn lại đến ngày nay.

Hầu hết các quyển trong bộ “Ức Trai di tập” đều là những tài liệu quý giá xét về phương diện văn chương, văn hóa sử. Bộ sách là tổng hợp trí tuệ, công sức của những người tham gia biên tập, trong đó nhất là công sức nhiều năm miệt mài sưu tầm, hiệu đính của Dương Bá Cung. Đây cũng là bộ sách có kết cấu hoàn chỉnh nhất, nội dung phong phú nhất. Nhờ có bộ “Ức Trai di tập” của Dương Bá Cung ngày nay chúng ta dễ dàng tiếp cận được di sản mà tài năng, trí tuệ cũng như tâm hồn của Nguyễn Trãi để lại.

Lời bàn:

Theo sử sách còn lưu truyền đến ngày nay thì mặc dù sinh sau Nguyễn Trãi đến 415 năm nhưng nhà Nho, soạn giả Dương Bá Cung có tấm lòng đặc biệt đối với anh hùng dân tộc, danh nhân văn hóa Nguyễn Trãi, nên ông đã dày công sưu tầm thơ văn của Ức Trai. Và bộ sách “Ức Trai di tập” mà Dương Bá Cung tìm được trong dân gian là một kỳ tích về sưu tầm khảo cứu trong lịch sử văn chương Việt Nam. Điều đáng trân trọng là hầu hết các tác phẩm trong “Ức Trai di tập” đều là tài sản vô giá về văn chương, văn hóa, lịch sử,... của dân tộc. Chính nhờ có Dương Bá Cung mà ngày nay chúng ta có điều kiện tiếp cận nhiều nhất tài năng, trí tuệ và tâm hồn vĩ đại của Nguyễn Trãi.

Thơ văn chữ Hán của Nguyễn Trãi thì trước Dương Bá Cung đã có Hoàng Đức Lương và Lê Quý Đôn sao chép lại, nhưng 254 bài thơ Nôm của Ức Trai phải nhờ có Dương Bá Cung sưu tập thì đời sau mới được đọc! Đó là những bài thơ Nôm cổ nhất của nước ta còn lại đến ngày nay. Quan trọng hơn, những bài thơ đó lại do một tài năng lớn của dân tộc sáng tạo nên. Đây thực sự là châu ngọc của thơ ca dân tộc Việt thời trung đại. Vì thế, hậu nhân thời nay tôn vinh Nguyễn Trãi bao nhiêu thì càng trân trọng, kính phục tấm lòng của Dương Bá Cung bấy nhiêu. Bởi chính ông đã góp phần làm cho thân thế và sự nghiệp của Nguyễn Trãi đã sáng lại càng sáng hơn.

N.D